Bain lán na súl de shuiteán fíorálainn gloine leis an ealaíontóir Éireannach Paula Stokes atá bunaithe in Seattle, atá ar taispeáint anois ag Ard-Mhúsaem na hÉireann - Saol na Tuaithe.

Taispeántas 1,845 práta gloine a séideadh de lámh i gcuimhne ar Ghorta Mór na hÉireann atá i gceist le 1845: Memento Mori.  Ghlac sé 15 bliana ar an ealaíontóir an taispeántas a chríochnú agus tá sé ar taispeáint anois i Leabharlann an Tiarna Talún ag Teach Pháirc an Turlaigh, Caisleán an Bharraigh.

Déantar tagairt i dteideal an tionscadail don bhliain a bhain dúchan na bprátaí Éire amach, ag tús tréimhse ina raibh ocras, galar agus eisimirce ann go forleathan fairsing.

Déanfaidh Liam Ó Maonlaí an taispeántas a oscailt go hoifigiúil i Leabharlann an Tiarna Talún ag Teach Pháirc an Turlaigh an 13 Samhain 2021.

Ball na linne seo de Dhiaspóra na hÉireann í Stokes agus déanann sí machnamh ar a stair féin mar inimirceach chun scrúdú a dhéanamh ar imeachtaí stairiúla a mhúnlaigh an t-am i láthair. Chuir sí tús freisin le plé ar conas is féidir le daoine foghlaim ón am atá imithe tharainn, agus tá súil aici, agus amhlaidh á dhéanamh, machnamh atruach a spreagadh a sháraíonn polaitíocht deighilte ár linne.

Osclaíodh 1845: Memento Mori i dtosach ag Teach Pháirc Bhéal na mBuillí i gContae Ros Comáin i mBealtaine 2021 agus bhí sé ar taispeáint ó shin i leith ag Eastát Chaisleán Bhaile Sheáin i gContae Loch Garman agus i nDaonpháirc Uladh-Mheiriceá i gContae Thír Eoghain.

Beidh sé ar taispeáint ag Teach Pháirc an Turlaigh ag Ard-Mhúsaem na hÉireann – Saol na Tuaithe ón 13 Samhain go dtí an 13 lúil 2022. Is féidir eolas breise a fháil faoi 1845: Memento Mori anseo. 

Eolas ar Ghorta Mór na hÉireann

Tugadh faoi deara tamaillín sular bhuail an Gorta Mór Éire gur phrátaí sa tríú cuid de chothú laethúil an daonra, ar a laghad. Measadh gur itheadh idir seacht agus cúig phunt déag prátaí sa lá, ‘a itheadh ar maidin, ar uair an mheán lae agus istoíche.[1]

Tugann an ríomh simplí seo cur chuige coiteanna le fios i leith scéal Ghorta Mór na hÉireann. Go bunúsach, is scéal é a insítear, a mhúintear agus a thuigtear trí uimhreacha. Tugtar eolas inár réamheolas tosaigh ar na blianta inar chuir sé an tír faoi chois ar dtús, 1845-1850. Luaitear blianta éagsúla, amanna – thosaigh an Gorta bliain níos déanaí, thosaigh sé bliain níos luaithe nó tháinig deireadh leis bliain níos déanaí. Ach faoi mar a dúirt Ó Gráda, ní raibh ‘tús soiléir ná deireadh soiléir’[2] ag an nGorta.

Léirítear tromchúise figiúirí faiteacha in ábhair eile a léigh mé ina dhiaidh sin a bhí le sonrú sa tréimhse thubaisteach seo. Meastar gurb ionann an méid daoine a fuair bás de bharr ‘fiabhras, ocras agus an fhuacht’ agus beagán de bhreis ar aon mhilliún duine.[3] 

Chuaigh milliún duine eile ar imirce – agus d’éalaigh go leor daoine dálaí uafásacha, ach chuir seo le nós a bhí ann roimhe sin ina rachadh go leor daoine eile ar imirce freisin sna blianta ina dhiaidh sin.[4]

Is féidir go leor figiúirí eile a chur leis na figiúirí seo; díshealbhuithe; fostaíocht i scéimeanna faoisimh oibre poiblí; athruithe ar ghabháltais talún talmhaíochta; iad siúd a thug aghaidh ar thithe na mbocht nó a beathaíodh sna tithe anraith, i measc go leor rudaí eile.[5]

Is minic go ligtear scéal an duine aonair i ndearmad i dtáblaí agus i dtábluithe. Is gruama scanrúil do na figiúirí agus is deacair freagairt cheart mhothúchánach a spreagadh bunaithe orthu. Is mó an tuiscint atá againn anois ná mar a bhí againn roimhe seo, ach b’fhéidir nach mó an ionbhá atá orainn. D’imir Gorta Mór na hÉireann tionchar trom i measc gach aicme den tsochaí ach ba mhó a bhí na bochtáin agus daoine gan léamh ná scríobh (ar minic gur chainteoirí Gaeilge iad), agus iad siúd a raibh na hacmhainní ba lú acu lena scéalta féin a fhágáil, thíos leis.[6] Is minic gur sholáthair tríú páirtithe, taifid oifigiúla agus an ghlúin ina dhiaidh sin na cuntais atá againn ar an bhfulaingt.

Lorgaímid tuiscint a fháil ar na cúiseanna agus na húdair a bhí le heachtra a bhí chomh cuimsitheach le Gorta Mór na hÉireann, ach ar fhreagairt níos daonna freisin. Rinneadh trácht ar an uaillmhian seo roimhe seo.[7] Thug dearcadh amháin le tuiscint nach n-aimseofaí é seo i scríbhneoireacht staraithe ach sna freagairtí cruthaitheacha don Ghorta.[8] D’fhéadfaí teacht ar shamplaí den fhreagairt seo san iomaí foirm ealaíne. Léirítear gnéithe d’eispéireas Ghorta Mór na hÉireann i leabhair cosúil le Famine le Liam O’Flaherty, nó Under the Hawthorn Tree le Marita Conlon-McKenna, an bailéad Na Fataí Bána, an dán Quarantine le Eavan Boland nó sa scannán a léiríodh le déanaí, Black ‘47.

Léiríodh é freisin le blianta beaga anuas sa dealbhóireacht. Tá Cuimhneachán Náisiúnta an Ghorta Mhóir ag Muraisc, Contae Mhaigh Eo agus Cuimhneachán an Ghorta Mhóir ag Cé Theach an Chustaim i mBaile Átha Cliath i measc dhá shampla shuntasacha.

Nuair a chuirtear é seo san áireamh, cuireann Ard-Mhúsaem na hÉireann – Saol na Tuaithe fáilte roimh an deis 1845: Memento Mori le Paula Stokes a óstáil ag Teach Pháirc an Turlaigh, Caisleán an Bharraigh, Contae Mhaigh Eo. Cuireann suiteán Paula deis ar fáil dúinn go léir chun machnamh a dhéanamh ar an nGorta Mór, a thionchar ag an am sin agus ar ghné uilíoch a scéil. 

- Le Liam Doherty, Rannán Shaol na Tuaithe, Ard-Mhúsaem na hÉireann

[1] Crawford, Margaret E., ‘Food and Famine’ in The Great Irish Famine. The Thomas Davis Lecture Series, (eagarthóir: Póirtéir, C.), Corcaigh, 1995, lch 60

[2] Ó Gráda, C., Black ’47 and Beyond. The Great Irish Famine in History, Economy, and Memory, New Jersey, 1999,  lch 37

[3] Atlas of the Irish Revolution – Resources for Schools – Unit 1: The Great Irish Famine – A Short History, lch 4

[4] The Irish Famine – a documentary, Tóibín, C. & Ferriter, D., Londain, 2001, lch 168

[5] Chun teacht ar na samplaí seo agus ar shamplaí eile, féach The Irish Famine, Tóibín & Ferriter, leathanaigh 139, 192 agus 193. Chun teacht ar mheath an daonra i gContae Mhaigh Eo idir 1841 agus 1911, féach lch 189

[6] Póirtéir, C., Famine Echoes, Baile Átha Cliath, 1995, lch 3
[7] Bradshaw, B., ‘Nationalism and historical scholarship in modern Ireland’ in Irish Historical Studies, Imleabhar 26, Eagrán 104, leathanaigh 340-342

[8] Tóibín, Colm, ‘The Irish Famine’ in The Irish Famine – a documentary, Tóibín, C. & Ferriter, D., Londain, 2001, lch 10